Οταν το 2009 η Ισλανδία βρέθηκε για πρώτη φορά στην κορυφή του δείκτη του Παγκόσμιου Οικονομικού Φόρουμ για την ισότητα των φύλων –μια θέση που διατηρεί επί 14 συναπτά έτη– η Σίγκριντουρ Μπιορκ Γκουτζονσντότιρ έγινε η πρώτη γυναίκα περιφερειακή αστυνομική επίτροπος στη μικρή νησιωτική χώρα της βόρειας Ευρώπης με τους λιγότερους από 400 χιλιάδες κατοίκους. «Για την περιφέρεια Σούδερνες που ήταν στην αρμοδιότητά μου, είχα την πεποίθηση ότι όλα ήταν τακτοποιημένα. Είχα πολλές νέες γυναίκες στο σώμα, τόσο στο πεδίο όσο και στην ηγετική ομάδα. Είχαμε νομοθεσία και διαδικασίες, αλήθεια πιστεύαμε ότι “το είχαμε”» λέει στην «Κ».

Σύντομα όμως, η έμπειρη σήμερα αρχηγός της Αστυνομίας της Ισλανδίας ανακάλυψε πως η έμφυλη βία ήταν «ένας αόρατος κόσμος». Ακόμα και στη χώρα που η γυναικεία εκπροσώπηση στη Βουλή πηγαίνει πίσω στο 1922, που εξέλεξε την πρώτη γυναίκα πρόεδρο στον κόσμο το 1980, που άνδρες και γυναίκες έχουν ίσα δικαιώματα γονικής άδειας από το 2003 και οι εταιρείες υποχρεούνται να έχουν σχεδόν ίση εκπροσώπηση φύλων στα Δ.Σ. τους από τις αρχές της περασμένης δεκαετίας. «Αυτό δεν σημαίνει ότι είμαστε οι καλύτεροι, σημαίνει ότι είμαστε οι λιγότερο κακοί» σημειώνει.

Η στιγμή της συνειδητοποίησης για την Γκουτζονσντότιρ ήρθε όταν την επισκέφθηκε ένας κοινωνικός λειτουργός που εργαζόταν με θύτες ενδοοικογενειακής βίας. Ο επαγγελματίας τη ρώτησε πόσες από τις υποθέσεις που χειρίζεται η Αστυνομία παίρνουν τη δικαστική οδό. «Δεν ήξερα. Του είπα ότι θα το ελέγξω όπως και έκανα. Τότε ανακάλυψα πως σχεδόν καμία υπόθεση δεν κατέληγε στο δικαστήριο και ότι τα περισσότερα θύματα δεν επιθυμούσαν να προχωρήσουν τις σχετικές διαδικασίες».

Ενα σκληρό έγκλημα

Η ίδια συνεργάστηκε στενά με τους επικεφαλής και τις κοινωνικές υπηρεσίες των δήμων ώστε να κατανοήσουν τα αίτια του φαινομένου. «Ηταν ένα θέμα ταμπού που ντρόπιαζε όλη την οικογένεια. Το σύστημα το έβλεπε ως μια οικογενειακή υπόθεση και τα περισσότερα περιστατικά καταγράφονταν από τους/τις αστυνομικούς ως απλές “διαμάχες”. Η ενδοοικογενειακή βία όμως είναι σκληρό έγκλημα και πρέπει να το αντιμετωπίζουμε με την ίδια σοβαρότητα όπως όλα τα εγκλήματα. Για να το πετύχουμε αυτό, αλλάξαμε ριζικά τον τρόπο που δουλεύαμε».

Οι αλλαγές έγιναν την περίοδο της οικονομικής κρίσης, εν μέσω μεγάλων περικοπών στις δημόσιες δαπάνες. «Το σημείο-κλειδί για μένα όμως δεν ήταν τα χρήματα. Απλά βάλαμε διαφορετικές προτεραιότητες» εξηγεί η Αρχηγός. «Προφανώς θα στείλω τις δυνάμεις μου στη σκηνή μιας ληστείας, για παράδειγμα, αλλά δεν γίνεται να μην τις διοχετεύσω και σε ένα βίαιο σπίτι. Πώς γίνεται να βάζεις προτεραιότητα το σημείο που διαπράχθηκε μια ληστεία, όταν μάλιστα όλοι οι εμπλεκόμενοι έχουν αποχωρήσει, έναντι ενός βίαιου σπιτιού όπου θύτες και θύματα εξακολουθούν να βρίσκονται όλοι μαζί; Αυτό είναι ένα πολύ βασικό ερώτημα».

A Flourish chart

Το «παράθυρο» των 24 ωρών

Προκειμένου το σύστημα να αλλάξει εκ βάθρων, έπρεπε όπως σημειώνει η Γκουτζονσντότιρ όλοι οι εμπλεκόμενοι να αντιληφθούν το πώς λειτουργεί ο κύκλος της βίας. «Στον κύκλο της βίας έχεις την αυξανόμενη ένταση και πίεση, μετά έχεις το ξέσπασμα της βίας και στη συνέχεια έρχεται η “συμφιλίωση” την οποία συνήθως ακολουθεί μια περίοδος ηρεμίας. Το μόνο στάδιο στο οποίο η Αστυνομία αποκτά πρόσβαση στην πληροφορία είναι το στάδιο του ξεσπάσματος της βίας. Ετσι θέσαμε σε εφαρμογή ένα πρόγραμμα που ονομάσαμε “Κρατώντας το Παράθυρο Ανοικτό” (Keeping the Window Open), διότι αυτή ήταν και η μόνη ευκαιρία να διεισδύσουμε στην υπόθεση. Υστερα από 24 ώρες το παράθυρο κλείνει, ο κύκλος της βίας προχωρά και το ίδιο το θύμα πρέπει να προωθήσει την υπόθεση μέσα στο σύστημα. Που συνήθως δεν θα το κάνει».

A Flourish chart

Επαγγελματίες από 7 ειδικότητες μέσα στο βίαιο σπίτι

Σήμερα, μόλις η Αστυνομία λάβει κλήση για ενδοοικογενειακή βία, φτάνουν στο σπίτι έως 7 επαγγελματίες διαφορετικών ειδικοτήτων και είναι δική τους δουλειά να συλλέξουν, μέσα σε 24 ώρες, όλα τα στοιχεία που απαιτούνται ώστε να απαλλάξουν το θύμα από αυτό το βάρος. «Οι αστυνομικοί έχουν πάνω τους κάμερες οπότε η κατάσταση όλων μέσα στο σπίτι αποτυπώνεται με ακρίβεια. Ξέρετε είναι εντελώς διαφορετικό να δείξεις σε έναν/μία δικαστή/-τρια φωτογραφίες και βίντεο από το να προσπαθήσεις να περιγράψεις την κατάσταση» λέει η Γκουτζονσντότιρ.

Την ίδια ώρα λαμβάνονται οι καταθέσεις όλων και, σε συνεργασία με τις Κοινωνικές Υπηρεσίες του Δήμου και τις Υπηρεσίες Παιδικής Προστασίας προχωρούν σε αξιολόγηση επικινδυνότητας και σχεδιάζουν τα μέτρα προστασίας των θυμάτων –όπως άμεση επιβολή περιοριστικών όρων στον δράστη– τα οποία στη συνέχεια εποπτεύουν. Σχεδιάζουν επίσης ένα πλάνο στήριξης των ανθρώπων που κινδυνεύουν, είτε αυτό αφορά την εύρεση στέγης είτε οικονομική υποστήριξη, είτε κάποια άλλη ανάγκη.

Το πιλοτικό πρόγραμμα διατομεακής ανταπόκρισης που εφάρμοσε η σημερινή αρχηγός της Αστυνομίας της Ισλανδίας, ως αστυνομική επίτροπος της Περιφέρειας Σούδερνες, εξαιτίας της αποτελεσματικότητάς του πλέον έχει επεκταθεί σε όλη τη χώρα. Πριν από την αλλαγή του συστήματος οι καταγγελίες ενδοοικογενειακής βίας αποτελούσαν το 20% των υποθέσεων που διαχειριζόταν η Αστυνομία, ενώ σήμερα έχουν φτάσει στο 50%. «Το στοίχημα είναι να διακρίνονται σωστά τα περιστατικά ενδοοικογενειακής βίας από τα περιστατικά ενδοοικογενειακής διαμάχης και να καταγράφονται με ακρίβεια. Αν αντιμετωπίζεις την ενδοοικογενειακή βία ως “διαμάχη” μεταξύ συζύγων ή συντρόφων δεν κάνεις πλήρως τη δουλειά σου, δεν κάνεις ό,τι απαιτείται για να προστατεύσεις τα θύματα», λέει η Αρχηγός.

A Flourish chart

Η προστασία των παιδιών στο επίκεντρο

Στην καρδιά του ισλανδικού μοντέλου για την αντιμετώπιση της ενδοοικογενειακής βίας είναι η προστασία των παιδιών. Η έκθεση ανηλίκου στην κακοποίηση του ενός γονιού από τον άλλο θεωρείται μορφή κακοποίησης του παιδιού και, όταν διαπιστωθεί, παρεμβαίνει άμεσα η Υπηρεσία Παιδικής Προστασίας προκειμένου να διασφαλίσει την ασφάλεια και την ευημερία του.

Η Γκουτζονσντότιρ θυμάται πως στην αρχή κανένας δεν ήθελε να παραδεχθεί ότι η ενδοοικογενειακή βία επηρεάζει τα παιδιά. «Ολοι υποστήριζαν ότι είναι μια υπόθεση μεταξύ των γονέων και στ′ αλήθεια όλοι πίστευαν ότι το παιδί δεν επηρεάζεται. Ομως δεν είναι έτσι. Το παιδί είναι σαν θερμόμετρο, αντιλαμβάνεται την ένταση ακόμα κι αν δεν δει με τα μάτια του την κακοποίηση» λέει και εξηγεί πως πλέον όταν ένα παιδί είναι μάρτυρας της κακοποίησης, ασκείται επιπρόσθετη δίωξη στον δράστη και με βάση τη νομοθεσία περί παιδικής προστασίας, η οποία υπήρχε αλλά δεν χρησιμοποιούνταν σε αυτό το πεδίο. «Δεν αρκεί να έχεις τους νόμους, πρέπει να έχεις και την κουλτούρα που θα σε κάνει να τους αξιοποιήσεις με τον καλύτερο τρόπο για την προστασία των θυμάτων».

Αλλαγή κουλτούρας

Η αρχηγός της ισλανδικής Αστυνομίας τονίζει πως η αλλαγή κουλτούρας είναι ο νούμερο ένα πυλώνας της στρατηγικής της. «Αποφασίσαμε να περάσουμε από το μοντέλο επιβολής σε ένα μοντέλο εξυπηρέτησης και προστασίας» σημειώνει και τονίζοντας πως αυτό προϋπέθετε, μεταξύ άλλων, σοβαρές αλλαγές στην εκπαίδευση των αστυνομικών αλλά και αλλαγή στην αναλογία ανδρών και γυναικών που υπηρετούν στο σώμα. «Είχαμε μια πολύ ισχυρή παραδοσιακή αστυνομική ακαδημία, παρόλα αυτά την αντικαταστήσαμε με πανεπιστημιακού επιπέδου εκπαίδευση που περιλαμβάνει θεματικές σχετικές με την ενδοοικογενειακή βία. Πλέον η αναλογία ανδρών και γυναικών που εισέρχονται στη σχολή είναι ίση. Είναι ένα πολύ προοδευτικό σύστημα που αντανακλά ισότητα των φύλων, για το οποίο είμαι πάρα πολύ περήφανη».

Η ίδια παρατηρεί πως ενώ οι γυναίκες είναι πιο ισχυρές ηγέτιδες μέσα στο αστυνομικό σώμα για θέματα έμφυλης βίας από τους άνδρες, καθώς «βγαίνουν περισσότερο μπροστά», ωστόσο όταν οι άνδρες αξιωματούχοι δρουν ως «πρεσβευτές της ισότητας», αυτό είναι πολύ πιο αποτελεσματικό όχι μόνο για τους νεότερους άντρες αξιωματικούς αλλά και για τον γενικό πληθυσμό.

Μέρος επίσης της στρατηγικής, εξηγεί η Γκουτζόνσον-Ντότιρ, είναι «να μιλάμε ανοιχτά για την έμφυλη βία, να λέμε στα θύματα: “Δεν φταις εσύ. Δεν συμβαίνει επειδή είσαι αδύναμη ή ανεύθυνη ή οτιδήποτε”. Ο κύκλος της βίας έχει συγκεκριμένους μηχανισμούς που μπορεί να εγκλωβίσουν κάθε γυναίκα, ανεξαρτήτως ισχύος, οικονομικής ή κοινωνικής θέσης. Οταν το συνειδητοποιούν αυτό, οι άνθρωποι ενθαρρύνονται και λένε τις ιστορίες τους» τονίζει η αρχηγός.

Ανοιχτά δεδομένα

Την ίδια ώρα οι ισλανδικές αρχές φροντίζουν τα δεδομένα τα οποία μελετούν διαρκώς ώστε να αναθεωρούν, να προσαρμόζουν και να βελτιώνουν τις πρακτικές τους, να είναι ανοιχτά και προσβάσιμα σε όλους. Στα θύματα μάλιστα παρέχεται πρόσβαση, μέσω πλατφόρμας, σε πληροφορίες που αφορούν την πορεία της υπόθεσής τους. Παράλληλα χρησιμοποιούν τα στοιχεία της βάσης δεδομένων για να παρακολουθούν την ταχύτητα απονομής δικαιοσύνης αλλά και για να ελέγχουν τυχόν υποθέσεις που εμφανίζουν μεγαλύτερη καθυστέρηση από την αναμενόμενη. Ετσι έχουν διαπιστώσει πως πλέον το 21-25% των υποθέσεων φτάνουν σε εισαγγελέα και, από αυτές, για το 64% εκδίδεται τελικά κάποια δικαστική απόφαση. Τα ποσοστά είναι σαφώς βελτιωμένα σε σχέση με τα μηδενικά σχεδόν περιστατικά που προχωρούσαν δικαστικά πριν τη μεταρρύθμιση του συστήματος. Παρόλα αυτά βλέπουν ότι υποθέσεις εξακολουθούν να «χάνονται ή να ξεχνιούνται» μέσα στο δικαστικό σύστημα. Θεωρούν επίσης ότι η διάρκεια της δικαστικής διαδικασίας, που κυμαίνεται στα 1-2 έτη, εξακολουθεί να είναι πολύ μεγάλη και προσπαθούν για τη συντόμευσή της.

Πρέπει να σπάσεις τον κύκλο, πρέπει να βοηθήσεις τους ανθρώπους να βγουν έξω από αυτόν, και τότε ίσως δεκαετίες αργότερα να καταφέρεις να έχεις μια πιο υγιή κοινωνία με πιο υγιείς σχέσεις.

Διαρκής προσπάθεια

Η Γκουτζονσντότιρ τονίζει πως για να έχει κανείς αποτελέσματα η προσπάθεια πρέπει να είναι διαρκής. «Δεν αρκεί να έχεις θεσπίσει τη νομοθεσία, δεν αρκεί να έχεις τη βούληση, πρέπει να την εφαρμόζεις κάθε μέρα. Επίσης πρέπει να έχεις τους μηχανισμούς να παρακολουθείς την εφαρμογή των διαδικασιών και να επιβάλλεις συνέπειες σε όσους δεν εφαρμόζουν τα προβλεπόμενα, να παρακολουθείς τι λειτουργεί και τι όχι και να κάνεις συνεχώς διορθωτικές κινήσεις».

Η ίδια θεωρεί πως τα αποτελέσματα της συγκεκριμένης πολιτικής θα γίνουν ορατά μετά την πάροδο τουλάχιστον δύο δεκαετιών. «Πρέπει κανείς να λαμβάνει υπόψη ότι τα παιδιά που εκτίθενται σε βία έχουν μεγαλύτερες πιθανότητες μεγαλώνοντας να βρεθούν στη θέση είτε του θύματος είτε του θύτη. Η έρευνα μάς το επιβεβαιώνει αυτό. Σκεφθείτε πως οι περισσότεροι κρατούμενοι στις φυλακές μας είναι άνθρωποι που μεγάλωσαν σε βίαια σπίτια. Επίσης τα παιδιά-θύματα είναι πιθανότερο να θυματοποιηθούν και κατά την ενήλικη ζωή τους. Είναι τέτοιοι οι μηχανισμοί του κύκλου της βίας. Είναι τέτοιος ο τρόπος που μεγαλώσαμε. Πρέπει να σπάσεις τον κύκλο, πρέπει να βοηθήσεις τους ανθρώπους να βγουν έξω από αυτόν, και τότε ίσως δεκαετίες αργότερα να καταφέρεις να έχεις μια πιο υγιή κοινωνία με πιο υγιείς σχέσεις».

Μπορεί να εφαρμοσθεί στην Ελλάδα;

Η Σίγκριντουρ Μπιορκ Γκουτζονσντότιρ θεωρεί πως η «εργαλειοθήκη» της Ισλανδίας για την αντιμετώπιση της ενδοοικογενειακής βίας είναι εύκολα εφαρμόσιμη. «Εχει δοκιμασθεί και λειτουργεί αποδεδειγμένα όχι μόνο στη δική μας χώρα αλλά και σε άλλες. Δίνουμε διαλέξεις πάνω σε αυτό το θέμα σε πάρα πολλές χώρες διότι οι άνθρωποι ενδιαφέρονται να ακούσουν γι′ αυτό» λέει.

Αυτές τις ημέρες βρίσκεται στην Ελλάδα για 2η φορά στο πλαίσιο του έργου «Ουσιαστική σύμπραξη ελληνικών φορέων και Αρχών για την ενίσχυση της στήριξης και προστασίας γυναικών και παιδιών θυμάτων ενδοοικογενειακής βίας κατά τα πρότυπα της Σύμβασης της Κωνσταντινούπολης, μέσω αξιοποίησης καλών πρακτικών της Αστυνομίας της Ισλανδίας» που υλοποιείται στο πλαίσιο του προγράμματος Active citizens fund. Το έργο συντονίζει το Ευρωπαϊκό Δίκτυο κατά της Βίας με εταίρους το Αρχηγείο της Αστυνομίας της Ισλανδίας και Το Χαμόγελο του Παιδιού και εξωτερικές εμπειρογνωμόνες την εισαγγελέα του Αρείου Πάγου επί τιμή, Ξένη Δημητρίου, την καθηγήτρια Εγκληματολογικής Ψυχολογίας, Ολγα Θεμελή και την ψυχολόγο και ολυμπιονίκη, Σοφία Μπεκατώρου. Σε διάφορα στάδιά του συμμετείχαν επίσης Αρχές και φορείς από τους τέσσερις συναρμόδιους τομείς: Αστυνομία, Δικαιοσύνη και Υπηρεσίες Υποστήριξης-εξειδικευμένες και γενικές. Ο Δήμος Αγίου Δημητρίου αποτελεί τον πιλοτικό δήμο, όπου δοκιμάζεται για πρώτη φορά στην Ελλάδα το μοντέλο διατομεακής ανταπόκρισης στην ενδοοικογενειακή βία που σχεδιάσθηκε στο πλαίσιο του έργου.

«Ηταν πολύ εποικοδομητική η συνεργασία τόσο με τις ΜΚΟ όσο και με τη δημοτική αρχή» λέει κλείνοντας τη συζήτησή. «Καταλαβαίνω ότι, όπως και στο δικό μας παράδειγμα, το νομικό “οπλοστάσιο” υπάρχει σε έναν βαθμό και πως πλέον είναι θέμα ηγεσίας. Χρειάζεται μια θαρραλέα ηγεσία από πλευράς αστυνομίας αλλά και μέσα στη δημοτική αρχή ώστε να προωθήσει και να εφαρμόσει αυτές τις καλές πρακτικές. Μην ξεχνάτε ότι και στην Ισλανδία ξεκινήσαμε από έναν δήμο και το εφαρμόσαμε σε ολόκληρη τη χώρα. Εξαπλώθηκε γρήγορα, ως φαινόμενο ντόμινο. Ως αρχηγός της αστυνομίας θεωρώ ότι είναι προτιμότερο να μην περιμένεις μέχρι να χρειασθεί να αντιδράσεις αλλά να προνοείς και να προλαμβάνεις: πριν βρεθούμε στο σημείο να κατηγορούμαστε ότι δεν κάνουμε καλά τη δουλειά μας, πρέπει να είμαστε μπροστά και να κινούμαστε όσο μπορούμε πιο γρήγορα. Ξέρω πως όταν υπάρχει βούληση, υπάρχει τρόπος».

Φωτογραφία: Μαρία Σιδηροπούλου