Η υποχώρηση της Δημοκρατίας στην Ελλάδα

Η δημοκρατία δεν πεθαίνει πάντα με πραξικοπήματα, τανκς ή εμφύλιες συγκρούσεις. Μερικές φορές πεθαίνει σιωπηλά, πίσω από κλειστές πόρτες, μέσα από μικρές αλλά συστηματικές υποχωρήσεις.

Η Ελλάδα, σήμερα, χωρίς να έχει εξέλθει από την κατηγορία των δημοκρατιών, βιώνει δημοκρατική υποβάθμιση που επηρεάζει βαθιά τη δομή και την ποιότητα της δημοκρατικής λειτουργίας και εντάσσεται σε σε ένα κύμα «αυταρχικοποίησης» (δηλαδή σταδιακής μετατροπής σε μη-δημοκρατικό καθεστώς), που δεν επιβάλλεται ανοιχτά, αλλά αναπτύσσεται σταδιακά και κρυφά, με νομικές και θεσμικές παρεμβάσεις που αποδυναμώνουν θεμελιώδεις δημοκρατικούς πυλώνες.

Η υποχώρηση είναι μετρήσιμη και ήδη καταγεγραμμένη

Η σύγχρονη επιστημονική βιβλιογραφία ορίζει την υποχώρηση της δημοκρατίας ως «democratic backsliding» ή ευρύτερα ως «autocratization», η οποία πλήττει τρεις βασικές αρένες:

• Στην αρένα των εκλογών, περιορίζεται η ελευθερία, η δικαιοσύνη και ο ανταγωνισμός μέσω νομικών και πρακτικών εμποδίων,

• Στην αρένα του ελέγχου, η εξουσία συγκεντρώνεται στην εκτελεστική λειτουργία, ενώ οι θεσμοί ελέγχου (δικαστήρια, ανεξάρτητοι φορείς) συρρικνώνονται,

• Στην αρένα της ικανότητας διακυβέρνησης, υπονομεύεται η αποτελεσματική λειτουργία των δημοκρατικά εκλεγμένων θεσμών και η κοινή αντίληψη της πραγματικότητας από τους πολίτες, δυσχεραίνοντας τις ενημερωμένες πολιτικές επιλογές.

Η Ελλάδα αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτών των φαινομένων, αφού καταγράφονται τόσο θεσμικές παρεμβάσεις όσο και κοινωνική πόλωση.

Η Ελλάδα βρίσκεται σε μια φάση όπου η «αυταρχικοποίηση» επιχειρείται μέσω νομικών και οργανωτικών πρακτικών που αποφεύγουν τον χαρακτηρισμό του καθεστώτος ως αυταρχικό, αλλά στην πράξη οδηγούν σε απώλεια δημοκρατικών ελευθεριών και λειτουργιών. Σύμφωνα με τους Dahl (1971), Bermeo (2016), και Levitsky & Ziblatt (2018), τέτοιου είδους προοδευτικές αλλοιώσεις προκαλούν τη «δημοκρατική διάβρωση», αμφισβητούν την ουσία της δημοκρατίας και θέτουν σε κίνδυνο τον θεμελιώδη δημοκρατικό χαρακτήρα του πολιτεύματος.

Η δημοκρατική υποχώρηση στην Ελλάδα, αν και κρυφή και πολύπλευρη, φανερώνεται σαφώς μέσα από μια σειρά διεθνών δεικτών και θεωρητικών προσεγγίσεων που δείχνουν μια ανησυχητική, σταθερή υποχώρηση:

• Σημαντική πτώση στους δείκτες πολιτικών δικαιωμάτων και πολιτικών ελευθεριών, με μείωση 0,57 στον Δείκτη Δημοκρατίας του Economist Intelligence Unit (EIU)

• Μείωση δεικτών V-Dem σε κρίσιμους πυλώνες όπως δικαιοσύνη, ελευθεροτυπία και περιορισμός της εκτελεστικής εξουσίας

• Σταδιακή υποχώρηση του Freedom House σε πολιτική ελευθερία και δικαιώματα.

• Ο δείκτης GSOD καταγράφει σαφή τάση υποχώρησης σε τομείς όπως η ανεξαρτησία της δικαιοσύνης, η ελευθερία της έκφρασης και η διακυβέρνηση με περιορισμένη διαφάνεια και συρρίκνωση της συμμετοχής πολιτών πέραν των εκλογών [GSOD Report, 2023].

• Ο Polity IV που είναι ο μόνος δείκτης που διατηρεί υψηλή βαθμολογία, δεν καταγράφει επαρκώς τις ποιοτικές πτυχές της κρίσης.

Ο δείκτης V-Dem χαρακτηρίζει την Ελλάδα ως χώρα σε φάση αυταρχικοποίησης (autocratizer), δηλαδή σε διαδικασία μετάβασης σε αυταρχικό καθεστώς, με σημαντική θεσμική υποχώρηση και σοβαρή επιδείνωση στα επίπεδα ελευθερίας έκφρασης, ελευθερίας του Τύπου και πολιτικών δικαιωμάτων. Παρ΄όλα αυτά, η ακεραιότητα των εκλογών θεωρείται, κατά βάση, ισχυρή. Η γενική τάση είναι η υποβάθμιση της δημοκρατικής ποιότητας σε επίπεδα παρόμοια με τις αρχές της δεκαετίας του 1980, με χαρακτηρισμό «δημοκρατική οπισθοχώρηση/υποχώρηση». Κατατάσσει, συνολικά, τη χώρα στην κατηγορία της «εκλογικής δημοκρατίας», δηλαδή στα καθεστώτα που πληρούν τα ελάχιστα εκλογικά χαρακτηριστικά αν και σημειώνονται σοβαρές θεσμικές αδυναμίες και υποχώρηση σε άλλες διαστάσεις.

Οι δείκτες GSOD σκιαγραφούν μια πιο ήπια εικόνα, αλλά εξίσου δυσάρεστη: η Ελλάδα τοποθετείται ως χώρα με μεσαία προς φθίνουσα δημοκρατική ποιότητα, παρουσιάζοντας ορισμένες μειώσεις στα δικαιώματα και το κράτος δικαίου, συνεχή τρωτότητα και προκλήσεις στη διακυβέρνηση. Βασικά ζητήματα παραμένουν η πρόσβαση στη δικαιοσύνη, η πολιτική εκπροσώπηση και τα φαινόμενα διαφθοράς, ωστόσο τα εκλογικά συστήματα και η αντιπροσωπευτικότητα εξακολουθούν να θεωρούνται ισχυρά.

Την ανησυχητική αυτή εικόνα επισφραγίζουν η Ευρωπαϊκή Επιτροπή και το Ευρωκοινοβούλιο, τα οποία τεκμηριώνουν κινδύνους για τη δημοκρατία, το κράτος δικαίου και τα θεμελιώδη δικαιώματα στην Ελλάδα. Παράλληλα, τόσο τα διαρκώς δυσμενή στοιχεία της Eurostat όσο και τα ευρήματα του ΟΟΣΑ, που καταγράφουν περιορισμένη αποτελεσματικότητα της δημόσιας διοίκησης, ιδιαίτερα χαμηλή εμπιστοσύνη των πολιτών στους θεσμούς, καθυστερήσεις στην απονομή δικαιοσύνης και προβλήματα ποιότητας στη νομοθέτηση, επιβεβαιώνουν τη θεσμική κρίση.

Σε θεσμικό και κοινωνικό επίπεδο καταγράφονται:

• Κυβερνητικές παρεμβάσεις στη λειτουργία του δικαστικού σώματος, που συρρικνώνουν την ανεξαρτησία του και διαβρώνουν την εμπιστοσύνη στο κράτος δικαίου.

• Επέκταση της κατεπείγουσας νομοθέτησης, που περιορίζει τον κοινοβουλευτικό διάλογο, αλλοιώνει την κανονικότητα της νομοθετικής διαδικασίας και μειώνει τη δημοκρατική λογοδοσία.

• Χρόνια προβλήματα κακής νομοθέτησης, με νομοθετήματα που δημιουργούν ανασφάλεια δικαίου και ενισχύουν την αδιαφάνεια και τη διαφθορά.

• Περιορισμοί στην ελευθερία του Τύπου μέσω πολιτικού ελέγχου, παρεμβάσεων, πρακτικών φίμωσης και οικονομική πίεση, που οδηγούν σε περιορισμένο έλεγχο της εξουσίας.

• Δυναμική αύξηση της πολιτικής πόλωσης, με ακραίες φωνές και πελατειακές πρακτικές που υπονομεύουν τη λειτουργία της δημοκρατίας.

• Επιθέσεις και απαξίωση των θεσμικών αντιβάρων της χώρας, όπως οι Ανεξάρτητες Αρχές.

• Αδυναμία (αν όχι σκόπιμη αδιαφορία) για ολοκληρωμένες στρατηγικές μεταρρυθμίσεις που θα αντιμετώπιζαν τις παθογένειες του κράτους

• Συστηματική παραβίαση ή παρερμηνεία του Συντάγματος, ώστε να προσαρμόζεται στις εκάστοτε πολιτικές σκοπιμότητες

• Εργαλειοποίηση του δημοσίου τομέα, στοχοποίηση δημόσιων λειτουργών και δημοσίων υπαλλήλων, με λαϊκίστικα μέτρα που τους μετατρέπουν σε αποδιοπομπαίους τράγους αντί σε πυλώνες του κράτους και διασφαλίζουν την εξάρτησή τους από την πολιτική εξουσία

• Εκλογική διαφάνεια περιορισμένη από πελατειακά δίκτυα, αδιαφάνεια στη χρηματοδότηση και περιορισμούς στην αντιπολίτευση, που αλλοιώνουν το αίσθημα δικαιοσύνης και εκπροσώπησης

• Αστυνομική βία και αυθαιρεσία με ταυτόχρονη απουσία λογοδοσίας.

• Σκάνδαλα, διαφθορά, οπισθοχώρηση των δικαιωμάτων, απουσία διαβούλευσης και λογοδοσίας και ένας κατάλογος που διευρύνεται διαρκώς.

Η ανάγκη για δημοκρατική εγρήγορση

Η κατάσταση της υποχώρησης της δημοκρατίας στην Ελλάδα είναι μια ύπουλη, αργή και επικίνδυνη διαδικασία, που απειλεί τον ίδιο τον πυρήνα της ελευθερίας και της πολιτικής μας ύπαρξης. Η δημοκρατία δεν καταργείται ρητά, αλλά διαβρώνεται σταδιακά, σε μια διαδικασία όπου ο αυταρχισμός και η απολυταρχία φορούν νομικό προσωπείο και παίρνουν κεκαλυμμένη μορφή, δεν επιβάλλονται απότομα, δεν προκαλούν αντιδράσεις, δεν σοκάρουν, δεν κινητοποιούν.

Αυτή η «κεκαλυμμένη αυταρχικοποίηση» είναι ιδιαίτερα επικίνδυνη γιατί αφαιρεί από τη δημοκρατία τα όπλα που τη στηρίζουν, χωρίς να προκαλεί μαζικές αντιδράσεις. Η σταδιακή αποδυνάμωση της δικαστικής ανεξαρτησίας, ο έλεγχος της πληροφορίας, η συρρίκνωση των ελευθεριών και η αύξηση της πολιτικής πόλωσης δεν αφήνουν άμεση δυνατότητα αντίδρασης, ενώ εγκλωβίζουν τους πολίτες σε έναν κύκλο απαξίωσης και αποσιώπησης.

Είναι ένα είδος (όχι και τόσο) αόρατης απειλής. Όσο περνά ο καιρός, το να μιλάμε γι’ αυτήν γίνεται πιο επείγον και πιο δύσκολο, ταυτόχρονα. Εάν δεν ξυπνήσουμε από αυτόν τον λήθαργο τώρα, σύντομα δεν θα είναι εύκολο να ξαναβρούμε τον δρόμο προς τη δημοκρατία που όλοι νομίζαμε δεδομένη.

Η αντιστροφή αυτού του αρνητικού μοτίβου απαιτεί επιστροφή στις θεμελιώδεις δημοκρατικές αξίες, ενίσχυση των θεσμών, διαφάνεια και ενεργή συμμετοχή της κοινωνίας, με γνώση, θάρρος και αποφασιστικότητα. Η θεωρία της δημοκρατικής ανθεκτικότητας επισημαίνει ότι οι δημοκρατικοί θεσμοί, οι πολίτες και οι κοινωνικοί οργανισμοί μπορούν να ανταπεξέλθουν στις προκλήσεις και τις πιέσεις, διατηρώντας και ενδυναμώνοντας τις δημοκρατικές λειτουργίες και δημιουργώντας ένα πλέγμα προστασίας απέναντι στη διάβρωση και την υποχώρηση. Η ευθύνη γι’ αυτό βαραίνει όλους μας. Η αδιαφορία είναι το μεγαλύτερο και πιο επικίνδυνο εμπόδιο σε αυτή την ιστορία. Γιατί αν αφήσουμε αυτή τη σιωπηλή υποχώρηση να συνεχιστεί, κινδυνεύουμε να ξυπνήσουμε σε μια κοινωνία που να μην μοιάζει, απλώς, με απολυταρχία, αλλά να είναι.

Υ.Γ. Μην ψάχνετε για ιδεολογίες πίσω από την υποχώρηση της δημοκρατίας. Σε αντίθεση με τους «γκρίζους» ηγέτες του παρελθόντος, οι σημερινοί εκπρόσωποι της Autocracy, Inc. (κατά την A. Applebaum), προτιμούν τα πολυτελή ακίνητα από τα κομματικά γραφεία. Η Ελλάδα φαίνεται να προσαρμόζεται σε αυτό το μοντέλο, όπου η εξουσία δεν ασκείται με όρους ιδεών αλλά συμφερόντων.

Οι θεσμοί αποδυναμώνονται ακριβώς για να εξυπηρετηθεί αυτό το δίκτυο: ηγέτες που λειτουργούν περισσότερο ως CEO και λιγότερο ως πολιτικοί, διατηρώντας δεσμούς που βασίζονται σε deals, ανταλλαγή τεχνολογίας (όπως τα λογισμικά παρακολούθησης) και αμοιβαία κάλυψη. Στη σύγχρονη πολιτική θεωρία, αυτό περιγράφεται ως η μετάβαση από τον ιδεολογικό ολοκληρωτισμό στον «συναλλακτικό αυταρχισμό» (transactional authoritarianism) και την οργάνωση της διακυβέρνησης με όρους κερδοσκοπικής επιχείρησης, όπου η θεσμική διάβρωση δεν είναι παράπλευρη απώλεια, αλλά προαπαιτούμενο για την «καθεστωτική επιβίωση» (regime survival) και τη διασφάλιση της ατιμωρησίας των μελών της. Η υποχώρηση της δημοκρατίας, συνεπώς, είναι η προϋπόθεση για να διατηρηθεί αυτός ο κύκλος πλουτισμού και εξουσίας.

neostrategy.gr